Từ gia công sang làm chủ: Ngành cơ khí – chế tạo Việt Nam cần cú hích chiến lược

Ngành cơ khí bước vào giai đoạn bản lề

Trước thềm METALEX Vietnam 2025 – Triển lãm quốc tế lần thứ 18 về máy công cụ và giải pháp gia công kim loại, ngày 24/7 tại TP. Hồ Chí Minh, diễn đàn M-TALKS 2025 đã được tổ chức với chủ đề: “Cơ hội bứt phá chuỗi giá trị ngành cơ khí – chế tạo Việt Nam”.

Ông Trần Hồng Quân, Giám đốc Thương mại RX Tradex Vietnam cho biết, trong bối cảnh địa chính trị và công nghệ toàn cầu không ngừng biến động, ngành cơ khí – chế tạo ngày càng khẳng định vai trò chiến lược. Đây là trụ cột của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và là nền tảng tăng trưởng dài hạn, đóng góp lớn vào thương mại, xuất khẩu và chuyển giao công nghệ.

Theo khảo sát của Cục Thống kê (Bộ Tài chính), hoạt động của doanh nghiệp công nghiệp chế biến, chế tạo quý II/2025 đã tốt hơn so với quý I/2025, với 78,4% được hỏi nói đơn đặt hàng mới tăng và giữ nguyên. 81,8% dự báo đơn hàng xuất khẩu quý III/2025 sẽ tăng và giữ nguyên so với quý II/2025.

Cục Đầu tư nước ngoài (Bộ Tài chính) cho biết, trong nửa đầu 2025, vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) chế biến – chế tạo đạt gần 12 tỷ USD, tăng 3,9% so với cùng kỳ. Lĩnh vực này tiếp tục chiếm tỷ trọng lớn nhất về cả số dự án mới (38,2%) lẫn lượt điều chỉnh vốn (56,5%).

Đồng thời, hàng loạt dự án đầu tư công quy mô lớn như cao tốc Bắc – Nam phía Đông hay sân bay quốc tế Long Thành đang được đẩy mạnh thi công, tạo nhu cầu lớn về máy móc, thiết bị và giải pháp tự động hóa – sản xuất chính xác.

Tuy nhiên, cùng với cơ hội là hàng loạt thách thức đang hiện hữu. Đặc biệt, Mỹ – thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam – dự kiến áp mức thuế 20% với một số mặt hàng, thậm chí 40% với sản phẩm bị nghi ngờ trung chuyển. Điều này khiến doanh nghiệp đối diện nguy cơ tăng chi phí, mất đơn hàng và áp lực minh bạch hóa nguồn gốc xuất xứ.

Bên cạnh đó, các hiệp định thương mại thế hệ mới (FTA) tiếp tục nâng cao rào cản kỹ thuật, yêu cầu khắt khe về xuất xứ, chất lượng và quản trị bền vững. Các doanh nghiệp cơ khí – chế tạo trong nước không chỉ cần đầu tư vào máy móc mà còn phải chuẩn hóa quy trình sản xuất, minh bạch chuỗi cung ứng và nâng tầm quản trị theo chuẩn quốc tế.

Bà Trương Thị Chí Bình, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Công nghiệp Hỗ trợ Việt Nam (VASI) thẳng thắn nhìn nhận: “Phần lớn doanh nghiệp chế tạo Việt Nam hiện nay vẫn chỉ gia công linh kiện đơn lẻ, chưa sản xuất cụm linh kiện hoàn chỉnh, càng chưa làm chủ được khâu thiết kế và thương hiệu”.

Theo thống kê của UNIDO năm 2023, giá trị gia tăng ngành chế tạo trong GDP Việt Nam đạt 26,3%, gần tiệm cận với Trung Quốc (28,6%). Tuy nhiên, năng lực sản xuất thiết bị gốc (OEM), thiết kế gốc (ODM) hay xây dựng thương hiệu riêng (OBM) vẫn còn rất hạn chế.

Gia công đơn lẻ – giới hạn khả năng vươn xa

Bà Bình lấy ví dụ: trong ngành ô tô, nhiều doanh nghiệp Việt đã cung cấp linh kiện cho các thương hiệu lớn, nhưng chủ yếu chỉ dừng lại ở gia công đơn lẻ, chưa làm chủ được cụm linh kiện. Trong lĩnh vực điện tử, các doanh nghiệp trong nước cũng gặp nhiều khó khăn để gia nhập chuỗi cung ứng toàn cầu.

Chuyên gia cho rằng, để tăng sức cạnh tranh và có tiếng nói trong chuỗi giá trị, ngành chế tạo Việt Nam cần chuyển từ gia công linh kiện đơn lẻ sang sản xuất cụm, sau đó mới vươn đến năng lực OEM và OBM. Điều này giúp doanh nghiệp dễ tiếp cận nhà đầu tư, nhà mua hàng quốc tế hơn.

Đã có những tín hiệu tích cực. Một đoàn doanh nghiệp Mỹ gần đây bày tỏ kế hoạch dịch chuyển 30% sản lượng sang Việt Nam, nếu có thể tìm được đối tác cung ứng đủ năng lực.

R&D – chìa khóa cho bước nhảy vọt

Ông Trần Bình Minh, Phó Tổng Giám đốc Công ty GCool – đơn vị có thương hiệu riêng trong lĩnh vực quạt trần, chia sẻ: “Để phát triển OEM và ODM, GCool đầu tư mạnh vào R&D, sẵn sàng trả lương cao để thuê tiến sĩ từ Mỹ về làm việc”. Nhờ đó, công ty đã phát triển được động cơ DC tiết kiệm điện, đăng ký hơn 20 bản quyền kiểu dáng công nghiệp, đồng thời cung cấp cả dịch vụ OEM cho đối tác.

Một trường hợp khác là Công ty Cổ phần Automech, theo ông Hồ Ngọc Toàn, Phó Tổng Giám đốc, doanh nghiệp đã chuyển đổi từ mô hình thương mại sang sản xuất và chủ động thiết kế cụm sản phẩm, không chỉ khuôn mẫu mà toàn bộ thiết bị. Tuy nhiên, hành trình này không hề dễ dàng: từ thay đổi tư duy, nâng cao chất lượng, đảm bảo tiến độ, đến mở rộng đội ngũ thiết kế, nhân sự kỹ thuật…

Chi phí cũng là một rào cản lớn. Mặt bằng trong khu công nghiệp ngày càng đắt đỏ khiến doanh nghiệp không thể đầu tư mở rộng như kế hoạch ban đầu. Ông Toàn chia sẻ, thay vì xây dựng nhà máy trên diện tích 3 ha như dự kiến, công ty chỉ có thể thuê được 1 ha.

Để tháo gỡ khó khăn, bà Bình cho rằng, cần giảm chi phí thuê đất cho doanh nghiệp cơ khí. Một hướng đi khả thi là liên kết doanh nghiệp thành cụm để cùng thuê đất ở các khu vực có chi phí thấp, qua đó hình thành khu công nghiệp chuyên ngành cơ khí.

Hiện VASI đang triển khai một dự án khu công nghiệp tại Hà Nội, với chi phí thuê đất rẻ hơn đáng kể, hướng đến xây dựng không gian sản xuất chung cho các doanh nghiệp ODM. Bà Bình nhấn mạnh: “Chúng tôi kỳ vọng khu công nghiệp này sẽ là nơi thúc đẩy hợp tác, giảm chi phí và nâng cao năng lực cạnh tranh”.

Trong làn sóng chuyển dịch sản xuất toàn cầu, Việt Nam đang nắm trong tay cơ hội vàng để vươn lên trong chuỗi giá trị ngành cơ khí – chế tạo. Tuy nhiên, để không bị mắc kẹt ở “vùng trũng” gia công, doanh nghiệp cần thay đổi tư duy, đầu tư nghiêm túc vào R&D, làm chủ thiết kế và nâng tầm quản trị. Đồng thời, sự hỗ trợ chính sách từ Nhà nước và sự kết nối trong cộng đồng doanh nghiệp sẽ là đòn bẩy giúp ngành cơ khí Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ hơn.